De Abu Ghraibgevangenis in Bagdad is één van de plekken die in ons collectieve geheugen staan gegrift. In 2004 kwamen er foto’s in de publiciteit: een aantal Irakese gevangenen was ernstig vernederd en misbruikt door een groep Amerikaanse soldaten. Sowieso schokkend. Maar de golf van verontwaardiging die op de foto’s volgde had ook te maken met bittere ironie. Al onder Saddam Hussein was Abu Ghraib een beruchte plek waar tegenstanders van het regime verhoord, gemarteld en vermoord werden. Amnesty International sprak er in ieder jaarverslag schande van. Uitgerekend Amerikanen als zelfbenoemde ‘bevrijders’ van dat Saddam-regime voegden nu een gruwelijk hoofdstuk aan deze plek toe.
Door: Tim Vreugdenhil
Miroslav Volf verwijst naar de Abu Ghraib foto’s in zijn boek The End of Memory (2006). Die riepen bij hem ook persoonlijke en heftige ervaringen wakker. Volf werd in 1956 geboren in Kroatië en rond zijn 25ste opgeroepen voor een uitgestelde militaire dienst. Behalve theologiestudent (geen aanbeveling onder een communistische overheid) was Volf inmiddels getrouwd met een Amerikaanse vrouw. Bovendien hadden de Joegoslavische autoriteiten al een heel dossier over Volfs vader, die als predikant ‘vijand van het volk’ genoemd werd en een serieuze doodsbedreiging onder ogen moest zien.
Volf vertelt dat hij tijdens zijn diensttijd maandenlang werd opgetrommeld voor gesprekken met een legerkapitein, geflankeerd door twee anderen. ‘We weten alles van je’, zeiden ze. ‘Je verspreidt religieuze propaganda. Je bent een gevaar voor de staat. Weet je dat op jouw gedrag acht jaar gevangenisstraf staat?’ Eigenlijk precies zoals in Kafka’s roman Het proces. Een vorm van mentale marteling waarbij jij je van geen kwaad bewust bent en je bij ieder verhoor ‘het kwaad’ in de ogen kijkt. In een haast bijbelse metafoor omschrijft hij zijn gevoel in die tijd: een vos die wordt voortgedreven door de honden van een koning die op jacht is.
Even plotseling als de gesprekken begonnen waren, houden ze na enkele maanden op. Volf vervolgt zijn weg en keert terug naar Tübingen, waar hij promoveert bij de wereldberoemde theoloog Jürgen Moltmann. Vanaf 1990 is hij theologiedocent aan Fuller Seminary, Californië, om in 1998 een benoeming te krijgen als Henry B. Wright Professor aan Yale Divinity School. Aan die prestigieuze faculteit is hij nog steeds verbonden. Zijn leven had heel anders kunnen verlopen. Joegoslavië valt uit elkaar en in zijn vaderland woedt tussen 1991 en 1995 een verschrikkelijke oorlog. Ook die ervaringen stempelen de theologie van Volf. Nog altijd heeft hij hart voor de kerk op de Balkan, waar hij regelmatig gastdocent is. In het licht van zijn biografische ervaringen is het opvallend hoezeer ‘vergeven’ een kernthema in het werk van Volf is. Hij analyseert in zijn boek Onbelast (Engels: Free of Charge) dat de Westerse samenleving in veel opzichten ‘genadeloos’ is geworden. Genade begint voor Volf bij ‘geven’. Voor God is scheppen en geven hetzelfde: er wordt ons een wereld en een leven om niet ter beschikking gesteld. Wie niet leert te geven, gaat niet in het spoor van God en leidt een onvervuld leven. Maar mensen vinden dat uitermate moeilijk.
Liever ontvangen ze. Of anders nemen ze gewoon. Het christelijk geloof draait voor Volf om Jezus Christus die Gods grootste (en misschien wel minst verdiende) geschenk aan de mensen is. Vergeving is hier geen leerstuk over rekening die een bozige godheid betaald wenst te zien. Het is de overtreffende trap van onvoorwaardelijk geven. Net als Moltmann heeft Volf diepe eerbied voor ‘de gekruisigde God’. De Duitser Moltmann kon er zijn Hamburgse oorlogsjaren mee verwerken, de Kroaat Volf gebruikt het om op tal van plekken te spreken over uitsluiting (zo werkt de wereld) en omhelzing (zo is God).
Volf toont zich ook Moltmann-leerling in zijn overtuiging dat theologie niet een vreemd soort academisch specialisme is maar een interdisciplinair vak, geschikt om de achterliggende vragen te behandelen. Dat bracht hem er bijvoorbeeld toe om in Yale een collegeserie over ‘globalisering’ te geven, samen met voormalig premier Tony Blair. In een voor september aangekondigd nieuw boek zal het over ‘wonen’ gaan. Heel veel mensen hebben vandaag een huisvestigingsprobleem, enerzijds omdat ze zich geen woning kunnen veroorloven op een oververhitte markt, anderzijds omdat ze op de vlucht zijn. De theologie heeft op dit veld niet de beste analyse, laat staan een allesomvattende oplossing. Maar een theologische bijdrage is het perspectief dat ieder mens geschapen is, óók om goed te wonen. Dat in deze wereld God zelf op een dag onder de mensen kwam wonen. Dat het de bestemming van ieder mens is om bij God ‘eindelijk thuis’ te komen. Dit zijn voor Volf geen vrome praatjes maar existentiële overtuigingen die tot de verbeelding spreken en tot een andere manier van denken en handelen aanzetten.
Volf is één van de weinige christelijke theologen die niet alleen over ‘God’ maar ook over ‘Allah’ schrijft en met argumenten concludeert dat je deze twee met elkaar kunt identificeren. Dat is een vorm van religiekritiek, omdat zowel veel christenen als moslims in een ‘stamgod’ geloven. Onjuist, zegt Volf. ‘Waar geloof’ is in christelijke en islamitische zin hetzelfde, gaat over eerbied voor en toewijding aan God en de naaste liefhebben als jezelf. Dit is een ander verhaal dan dat alle vormen van geloof op hetzelfde neerkomen. Het zou wat zijn als moslims en christenen – en dan natuurlijk ook joden – elkaar voluit als partners zouden aanvaarden en zouden samenwerken aan dezelfde doelen.
De bladzijden in The End of Memory waarin Volf een fictief gesprek voert met zijn vroegere ondervrager om hem tenslotte te vergeven, behoren voor mij tot de indrukwekkendste theologische passages die ik ooit las. Mijn biografie is anders dan de zijne. Toch heeft hij me er een paar keer in mijn leven toe gebracht om een ander mens om vergeving te vragen. Ik heb hem nooit ontmoet en zie zeer uit naar 7 juni. Het is fantastisch dat we hem een dag als gast mogen hebben, bij een bestuursontbijt, in de werkgemeenschap van predikanten en pioniers en ’s avonds met een lezing in de Westerkerk.
Kaartverkoop
De Protestantse Kerk Amsterdam haalt Miroslav Vlolf op 7 juni a.s. naar Nederland voor een publiekslezing met als thema: ‘Life worth Living - on not forgetting what matters the most'. De kaartverkoop voor deze publiekslezing loopt via Eventbrite: https://www.eventbrite.nl/e/tickets-miroslav-volf-life-worth-living-on-not-forgetting-what-matters-the-most-323037954217.
Tim Vreugdenhil is stadspredikant en lid van de PKA-werkgroep die het bezoek van Volf voorbereid
