Tom Kniesmeijer adviseert organisaties over identiteit in een veranderende wereld. Zijn drijfveer is om mensen en bedrijven hun unieke kracht te laten (her)ontdekken en ze de potentie van de toekomst te tonen. Zijn enthousiasme is terug te lezen in de TrendRedes, die hij jaarlijks samen met andere toekomstdenkers opstelt. Een document dat ‘een uitgelicht pad richting de toekomst’ toont. Het is haast Bijbelse taal … Welke rol zouden theologen hierin kunnen spelen?
Door: Elze Riemer
Allereerst vind ik het opvallend dat u zo positief bent over de toekomst. Waar anderen ervan overtuigd zijn dat een Derde Wereldoorlog nabij is, roept u stralend dat de lente is aangebroken. Vanwaar dit optimisme?
"Begrijp me niet verkeerd: ik zie ook de tendensen die anderen pessimistisch maken. Maar over het geheel genomen is de wereld alleen maar veiliger geworden. We hebben samen een samen-leving gebouwd, en dat hebben we best goed gedaan. Er wordt veel gepraat over wat er allemaal fout gaat, maar het is ook belangrijk om te praten over wat er goed gaat. Daar willen we in de TrendRede aandacht aan geven, midden in de realiteit van vandaag. In de TrendRede van 2018 formuleren we het zo:
Het lijkt wel alsof Nederland een bouwwerk is dat in verval raakt. We voelen ons niet langer veilig, omdat er altijd wel ergens iets lekt, afbrokkelt of verzakt, zonder dat we er als individu iets aan kunnen doen. We rennen van incident naar incident, boos, verdrietig, gefrustreerd. Het is tijd om even naar buiten te stappen.
Kijk, dit is ons huis. Het functioneert. Niet altijd goed, nooit precies zoals we zouden willen, maar het is ons huis. Wel is het tijd om samen de fundamenten en het bindweefsel te inspecteren: de rechtsstaat, de democratie en de ethiek. Alleen door verbinding dichten we de kloof tussen systeem en mens, tussen voorgespiegelde werkelijkheid en gevoelde realiteit.
Het gaat met de samenleving beter dan we denken. Uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau blijkt dat een meerderheid optimistisch is over de richting die het land op gaat. Wij voorzien dat de stille, pragmatische meerderheid zich gaat roeren. Niemand verlangt naar een samenloze leving.
Het creëert een soort rust en vertrouwen; we raken niet alles kwijt omdat er een paar vluchtelingen binnenkomen. Ik heb inderdaad een optimistische toekomstvisie, anderen een pessimistische. De waarheid ligt waarschijnlijk ergens daartussenin. Maar de wereld is nog nooit vergaan, dus de pessimisten hebben wat dat betreft ongelijk."
Religie was in vroegere tijden een ‘uitgelicht pad richting de toekomst’ … In de TrendRede van 2016 lees ik dat alle grote verhalen worden gewantrouwd. In 2018 is dat niet veel anders. Wat zegt dit over de toekomst van religie?
"Oorspronkelijk heeft het woord religie twee betekenissen. Enerzijds ‘vastbinden’ en anderzijds ‘overdenken’ – het heeft iets van allebei. Enerzijds geeft het een leidraad waaraan je je kunt verbinden. Anderzijds geeft het je aanknopingspunten om te reflecteren op jezelf en op de wereld om je heen.
Wat ik zie is dat de laatste jaren religie meer en meer de betekenis van vastbinden heeft gekregen. Mensen beschouwen het als een heenkomen; het geeft hun vaste regels waardoor ze de multigelaagde werkelijkheid aankunnen. Dat vind ik een stap terug, omdat je dan terugvlucht in een begrensde waarheid die we juist ontgroeid zijn. Religie is altijd iets geweest dat meegroeit met mensen, ik vind het jammer wanneer het iets wordt dat inperkt."
Het valt me op dat u ‘heenkomen’ een negatieve lading geeft. Ik heb er juist een positieve associatie mee: een plek waar je veilig bent, waar je kunt ontspannen.
"Als je om die veilige plek muren gaat zetten, waardoor niks van buiten meer tot je door kan dringen – dan wordt het een soort fort. De functie van religie is ook een bepaalde vastigheid bieden, inderdaad, een veilig heenkomen. Daar is niets op tegen. Je ziet ook dat hoe verwarrender de wereld wordt, hoe interessanter religie wordt. Het is een stukje houvast. Maar het moet niet doorslaan. En dat zie ik toch wel steeds vaker gebeuren."
Waar dan?
"Vooral binnen de islam zie je mensen zich terugtrekken in een zekerheid waarbij alles wat onzeker is, wordt buitengesloten. Maar ik zie het ook in bepaalde christelijke kringen. Het brengt het mooie van religie, dat het aanzet tot overdenken, in gevaar. De moraliteit die ten grondslag ligt aan de meeste religies, is namelijk heel mooi en nuttig – dat heeft toekomstperspectief! Maar wanneer er een ultieme waarheid van wordt gemaakt, verlies je de flexibiliteit die nodig is om je te kunnen verhouden tot jouw specifieke context."
Dus religie die aanzet tot ‘overdenken’ heeft toekomst, religie die wil ‘vastbinden’ middels een allesomvattende waarheid niet?
"Inderdaad. Dat laatste zal wel blijven bestaan, maar op de eigen eilandjes die steeds kleiner worden. De wereld wordt nooit meer overzichtelijk of eenvoudig. We zijn zelf zo ver gegroeid dat we een simpel wereldbeeld niet meer accepteren.
Religie heeft zeker een toekomst, maar alleen wanneer ze aansluit op deze werkelijkheid. Dat betekent dat religie steeds individueler wordt beleefd, maar ook dat het een platform biedt waarop je keuzes kunt maken. Nog steeds een platform dat je veiligheid en houvast biedt in een onzekere tijd, maar zonder dat het honderd procent duidelijkheid biedt. Religie die je handvatten geeft om de werkelijkheid aan te kunnen, net zoals een goede opvoeding dat doet."
Dus religie als een soort grond onder de voeten. Steeds meer een individuele aangelegenheid ook – markeert u hiermee het einde van het gemeenschapsaspect van religie?
"De westerse wereld is ondertussen zo opgebouwd dat hij vanuit individuele betekenis aangestuurd wordt. Het individu geldt daarbij als de bouwsteen van de samenleving. Het is een tendens die onherroepelijk is. Dat wil niet zeggen dat we egoïstisch worden, maar wel egocentrisch: we denken vanuit wat we zelf willen in ons leven.
Daarbij is duidelijk dat je in je eentje niks kunt bereiken. Er zit dus wel een sociale component aan: aan één enkele bouwsteen heb je niks. Als het gaat om religie als een “gemeenschap van gelovigen” dan liggen hier de kansen. Er is nu volop ruimte voor nieuwe gemeenschapsvormen, in een meer fluïde vorm. Religie als een strikt collectief frame, als afgesloten instituut – dat zal op den duur gaan verdwijnen."
Op dit moment worden er theologen opgeleid die aan de slag hopen te gaan als voorganger, vaak binnen een instituut... Wat zou u tegen hen willen zeggen?
"Wil je mensen echt bereiken, dan moet je niet in een kerk willen gaan werken. Bereid je voor op een toekomst waarin je jezelf en je ideeën telkens opnieuw moet verkopen, bijna als een ondernemer. Mensen komen niet meer vanzelf naar je toe, je moet ze jouw toegevoegde waarde tonen.
Er is een enorme behoefte aan zingeving – juist omdat veel dingen zo individueel bepaald zijn. Het collectief biedt geen bescherming meer en de strijd tussen het individu en het systeem wordt steeds groter. Ondertussen blijven we verlangen naar ankerpunten – een lastige zoektocht in een wereld van wisselende werkelijkheden. Binnen die verwarring ligt een enorm potentieel voor theologen om een ankerfunctie te vervullen. Als iemand bekwaam zou moeten zijn in het begeleiden van individuele betekenissen dan zou jij dat, als theoloog, moeten zijn. Hoogleraar Gabriël van den Brink schreef het al: er is een steeds grotere behoefte aan het 'wijze weten'; oude waarheden ten aanzien van moraliteit, die troost en relativering bieden. Een gat in de markt voor theologen."
Zichzelf verkopen? Dat leren ze je niet op de opleiding!
"Als je het goed aanpakt, zal het niet voelen als verkopen maar is het overtuigingskracht. Dan is het simpelweg gaan staan voor wat jou drijft en waar je goed in bent. Als ze je op de opleiding niet klaarstomen voor de nieuwe werkelijkheid, dan wordt het tijd om dat aan te kaarten; ze zouden het wel moeten doen!
Ondertussen kun je zelf aan de slag gaan. Reflecteer eens op de zogenaamde zelfdeterminatietheorie. In mijn ogen is dat dé methode om succesvol te worden als ondernemer. Samengevat is dat: vanuit je competentie durven staan voor wat je drijft en van daaruit de verbinding aangaan met anderen."
Simpelweg gaan staan voor wat jou drijft – dat is misschien niet zo heel simpel voor veel theologen. Er zitten nogal wat introverte en zachtaardige types bij. Niet direct de bevlogen ondernemer die u hier schetst.
"Als je heel introvert en zachtaardig bent dan wordt het wel lastig als ondernemer. Je komt er niet onderuit dat je geld moet vragen en dat je jezelf moet durven profileren. Maar onmogelijk is het niet. Ik ben zelf ook behoorlijk introvert en zachtaardig, en toch heb ik een succesvolle onderneming. Je moet kijken hoe je dat kan ombuigen tot kracht, want zachtaardigheid is juist een groot goed in deze tijd.
Weet je dat zelf niet te verkopen? Ga dan samenwerken met iemand die het wel kan. Start bijvoorbeeld een theologisch instituut, genaamd 'Theologie in de samenleving' of iets dergelijks. Of begin een uitzendbureau voor theologen, je hoeft maar één iemand in het team te hebben die zo zakelijk kan zijn. Er is duidelijk een latente behoefte aan het bespiegelen op de eigen identiteit, op de vraag: waar zijn we nu in godsnaam mee bezig? Niet alleen bij individuen, maar ook bij bedrijven. Die rust en zachtaardigheid komen daar juist heel goed van pas."
Een theoloog die een bedrijf helpt te bespiegelen op de eigen identiteit? Hoe gaat dat?
‘Theologen zouden heel goed op hun plek zijn in HR-functies. Ik zie dat veel bedrijven vastlopen in hun eigen systeem of verdwalen in de markt, en daarom op zoek gaan naar hun diepste identiteit. Als je als theoloog daarin wilt voorzien vanuit de basis van strikte geloofsregels, dan loop je vast. Maar als je het doet op basis van moraliteit, overdenking en reflectie – dan niet.
Er is ruimte voor een theologische visie omdat bedrijven zich in een morele crisis bevinden. Er is veel wanhoop, maar weinig veranderkracht. Een theoloog kan helpen om de ankerpunten opnieuw te bepalen."
En zij die nu juist theologie zijn gaan studeren omdat het bedrijfsleven hen niet trekt?
"Er is een potentiële toekomst en daar zijn vele ingangen in. Je hoeft je helemaal niet in een wereld te storten die de jouwe niet is. Maar je moet wel opschuiven tot aan je persoonlijke grens van je kunnen. Dan sta je in je kracht.
Uiteindelijk denk ik dat theologen op alle vlakken in de maatschappij van waarde kunnen zijn – dat is nu juist het mooie van deze tijd, al die mogelijkheden! In het sociale leven is er bijvoorbeeld veel behoefte aan buurtpredikanten. Maar noem jezelf niet een “buurtpredikant”, dan rent iedereen waarschijnlijk gillend de andere kant op. De behoefte aan troost, reflectie en ondersteuning bij zingevingsvragen is er en blijft er. De behoefte aan de Bijbel, als “hét woord van God”, dat is een ander verhaal. Je zal vastlopen als je de Bijbel als ultieme waarheid wilt delen. Maar als je deze gebruikt als middel om mensen te ondersteunen, met de moraliteit en de levenslessen die de Bijbel biedt, dan heb je wel degelijk goud in handen."
Met de Bijbel in de hand door het land. Zo’n gek idee is dat dus niet?
"Zeker niet! Het is eigenlijk een nieuw missionarisschap wat theologen te wachten staat, maar dan met een modernere taal. Je hebt een verhaal te vertellen dat enorme waarde heeft. Maar je moet er zelf op uit trekken. Je moet de boodschap vertalen naar het stellen van de juiste vragen, in plaats van definitieve antwoorden te willen geven. We leven in een wereld die niet meer gebaseerd is op waarheden, maar op het stellen van vragen; voortschrijdend inzicht is de term van de toekomst. Iedere keer weer opnieuw afwegen, juist daarin kan je mensen helpen. De wezensvragen van de komende jaren zijn: wie ben ik in het grotere geheel, wat drijft mij? Mensen die daarbij kunnen helpen, hebben een marktpositie."
Een modernere taal zegt u, wat betekent dat concreet?
"Dat je theologische en Bijbelse taal probeert te vermijden. Niet zenden maar verbinden. Goed luisteren naar de taal van de zinzoekers van deze tijd, om aansluiting te vinden. En dan pas zoeken naar de woorden die passen.
Het punt waar alles nu om draait is individuele grip; hét gebied van theologen. Probeer mensen geen geloof in te praten, maar zingeving. Dat is eigenlijk hetzelfde, want de basis van religie is zingeving. Je moet dus de context ervan losweken. Concreet gemaakt: ga de wereld in en investeer heel hard in verbinding. In de haarvaten van de samenleving moet je zijn, en ga daar dan mensen helpen met het vinden van betekenis in hun eigen directe omgeving."
Kunt u een voorbeeld noemen van iemand die dit goed aanpakt?
"Ruben van Zwieten die een zingevingscentrum heeft opgezet op de Amsterdamse Zuidas. Hij heeft zich in zo’n haarvat genesteld met zijn bespiegelende vaardigheden. Hij weet zich als geen ander te verbinden aan de mensen die hij wil bereiken."
Daar noemt u iemand. Ik verslik me al snel in mijn bescheiden ondernemersplannen als ik zijn naam hoor. De lat wordt dan meteen wel heel hoog gelegd.
"Ja, hij staat veel in de aandacht. Maar vergis je niet, er zijn duizenden kleine initiatieven. Die zie je niet in de media, omdat ze klein zijn. Maar samen vormen ze een enorme golf van ontwikkeling. Niet alles hoeft groots en meeslepend te zijn.
Dat is en was ook nooit de insteek van mijn eigen initiatief, de TrendRede. Ik had die bedacht gewoon omdat ik het een leuk en relevant idee vond. Nog steeds vind ik de TrendRede-brainstormsessies met collega’s de leukste sessies van het jaar. Ik geloof dat je in je leven een aantal dingen moet doen die in je opkomen, omdat je vindt dat ze moeten gebeuren. Later bleek de TrendRede voor mij persoonlijk een verdienmodel te worden, terwijl dat helemaal niet de opzet was.
We wilden de samenleving gewoon een cadeautje geven. Ik werd echter steeds vaker gevraagd om betaalde lezingen te geven over de inhoud. De energie wordt anders als het een businessmodel wordt, dus in het begin moest ik er wel even over nadenken of ik dat wilde. Daar heb ik echt een paar maanden voor genomen … De mensen om me heen verklaarden me voor gek. Mijn tip is deze: ga niet krampachtig op zoek naar een gat in de markt, of naar een verdienmodel. Begin bij jezelf en waar je warm voor loopt.Als theoloog kan je van grote betekenis zijn voor de maatschappij, míts je middenin deze tijd en wereld gaat staan. In de jaarlijkse TrendRede is te lezen waar de kansen liggen, waar je als theoloog op in kunt spelen."
De Trendrede van 2018 biedt verschillende aanknopingspunten:
Dwars door alle chaos en geruzie loopt een lijn. Mensen zijn hard op zoek naar aansluiting. Gesloten cirkels trekken is niet de oplossing. Juist in de ruimte ertussenin verschuilen zich de openingen naar de toekomst. Gelukkig zien we steeds meer buitenplaatsen en tussenruimtes, waar mensen even geen belang vertegenwoordigen en zichzelf mogen zijn, een mens tussen de anderen. Een vanzelfsprekend onderdeel van een groter wij.
De samenleving verbrokkelt aan de oppervlakte, maar bouwt zich tegelijkertijd van onderen opnieuw op. Waar in de media het wantrouwen domineert, verenigen zich onder de radar de bouwsteenburgers in nieuwe cirkels van vertrouwen.
We kunnen vragen stellen, alternatieven bedenken, samenwerken met anderen en tot persoonlijke groei en talentontwikkeling komen.
Aandacht geeft betekenis. En betekenis zorgt voor grip op een fluïde wereld.
Wie is wij?
We vinden rust in kleine, vertrouwde cirkels én we beproeven de grotere samenhang. ‘Niet zoeken naar een breder ik, maar naar een groter wij’, zei koning Willem-Alexander in zijn kerstrede. Journalist Bas Mesters stelde zichzelf in een serie artikelen in De Groene Amsterdammer een aantal vragen. ‘Niet, wie ben ik? Niet, wie zijn wij? Maar: wie is wij? Is de overheid nog wij? Is de markt wij? Is de democratie wij?’
Het zijn grote vragen, belangrijke vragen. Hebben we een Nederland? Willen we dat behouden? Hoeveel hebben we, ieder voor zich, ervoor over om de gezamenlijkheid te bewaren? Hoe hard durven we te wrijven om nieuwe glans te krijgen?
De vraag van de komende jaren is een essentiële, die raakt aan de kern van wat een samenleving precies is. We eindigen daarom met de vraag, we stellen hem ook aan u.
‘Wie is wij?’
___
Bovenstaand interview komt uit het boek De reli-ondernemer dat in de zomer van 2018 is verschenen bij Berne Media. Foto’s: Enis Odaci.
